საიდან ამდენი ენობრივი საერთო წოვა-თუშურსა და ვაინახურში? – ბელა შავხელიშვილის აზრი

საიდან ამდენი ენობრივი საერთო წოვა-თუშურსა და ვაინახურში? – ბელა შავხელიშვილის აზრი

საკითხი, რომელიც გვინდა ჩვენს მკითხველს შევთავაზოთ, ძალიან რთულია და მისი ფესვები იმდენად შორსაა ჩვენი დროის რეალობისგან, რომ მისი გამოკვლევა უკვე თავიდანვე იწვევს გარკვეულ უნდობლობას. ჩვენთვის კი დამატებით დისკომფორტს, რადგან უნდა დავამტკიცოთ, რომ ჩვენი ინტერესი მისდამი უსაფუძვლო არაა, იმდენად რამდენადაც თავად კითხვის ფორმულირება დიდი ხანია მოითხოვს პასუხს, რომელიც უნდა განიმარტოს მხოლოდ ლოგიკურად დასაბუთებული ფაქტების საფუძველზე.

ინტრიგა იმაშია, რომ უკვე მრავალი საუკუნის განმავლობაში მოგზაურებიც და მეცნიერებიც ცდილობდნენ აეხსნათ, თუ როგორ მოხდა, რომ ვაინახებსა და წოვა-თუშებს (ბაცბებს), გენეტიკური და ისტორიული წარსულის მქონე განსხვავებულ ეთნიკურ ჯგუფებს, აქვთ იმდენი ლექსიკური და გრამატიკული შეხების წერტილები, რომ ენათა ლინგვისტური განაწილების დროს ისინი ერთ ახლო მონათესავე ნახურ ჯგუფში არიან მოთავსებულნი.

უნდა საგანგებოდ აღინიშნოს, რომ ჩეჩნური, ინგუშური და წოვა-თუშური ენების გრამატიკული მარკერები, რომლებიც ზედაპირზე დევს, განსაკუთრებულ ეჭვს არ იწვევს, რადგან არსებობს ვაინახურ-წ.თუშურის საერთო ლექსიკის ერთი მესამედი (1|3) და, რაც არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია – საერთო გრამატიკული სტრუქტურა. თუმცა, სხვა მათი კულტუროლოგიური მახასიათებლები, რომლითაც მტკიცდება მათი ნათესაობა, იმდენად დაშორიშეორებულია ერთმანეთისგან, რომ ვფიქრობთ, საკითხი თავიდან უნდა შეისწავლოს და გაირკვეს, თუ რამ განაპირობა იგი.

მნიშვნელოვანია ისიც, რომ დღემდე არსებული ყველა კვლევა ჩატარებულია ცალმხრივად, რადგან წოვა-თუშურის პირველი, ფართომასშტაბიანი სამეცნიერო გამოკვლევა ანტონ შიფნერის შემდეგ (19 ს.) ჩაატარა პროფ. იუნუს დეშერიევმა (“Бацбийский язык” – 1953), რომელიც თავად ეთნიკური ჩეჩენი იყო და გასაკვირი არაა, რომ ამ მეყტყველების შესწავლისას, მან ყურადღება მიაქცია მხოლოდ მისთვის უფრო გასაგებ და ახლობელ ლექსიკურ და გრამატიკულ მასალას. ქართველური ენობრივი მონაცემების გათვალისწინებით, ენათმეცნიერების მიერ წ-თუშურის კვლევა ჯერ კიდევ არ ჩატარებულა. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ბოლო წლებში ეს საკითხი დაისვა ქართველი ენათმეცნიერებების მიერ (მ. ტაბიძე, ტ. ფუტკარაძე და სხვ.) და მისი სიღრმისეული კვლევა ქართველოლოგიისთვის და ზოგადად კავკასიოლოგიისთვის საჭიროდ მიიჩნიეს, რადგან ეს იგივეა, რაც მაგალითად, რუსული ენის შესწავლა ზოგადი სლავური ენის რეალობების გათვალისწინების გარეშე, არასრულყოფილი იქნებოდა.

იმისათვის, რომ ჩვენს მიერ დასმული საკითხში უფრო ღრმად გავერკვეთ, საჭიროა ვაინახების (ანუ, ისტორიულად წოდებული *კავკასიანების, *ძურძუკების, *ნახების) სამხრეთიდან ჩრდილოეთით გადაადგილების ისტორია გამოვიკვლიოთ, ანუ, მათი კავკასიაში შემოსვლის ტრაექტორია გავიაზროთ. ამისთვის უნდა მივმართოთ წყაროებს და გავყვეთ იმ გზას, რომელიც მათ გამოიარეს სანამ დასახლდნებოდნენ იქ, სადაც დღეს არიან. ეს მოგვცემს საშუალებას მოვიძიოთ ის საერთო ლოგიკური კავშირი, რომელიც ვლინდება დღევანდელ ვაინახებისა და წოვა-თუშების მეტყველებაში, რომლებიც მრავალი გამოკვლევის შედეგად ეთნიკურად და მენტალურად ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ენობრივი კოდი, რომელიც მათ აერთიანებთ, იმდენად თვალსაჩინოა, რომ ის 2|3 ქართული და ქართველური ენობრივი მასალა უგულველყოფილია და მას ნასესხებად მიიჩნევენ (რ. გაგუა, კ. ჭრელაშვილი, თ. უთურგაიძე და სხვ.).

რთული ამოცანის წინაშე ვართ, რამდენადაც მოგვიწევს ბევრი, უკვე გარკვეულ აქსიომად ქცეული მოსაზრებებისთვის ეჭვის შეიტანა, კერძოდ – როგორ მოხდა, რომ დღევანდელ ჩეჩნეთის და ინგუშეთის ტერიტორიაზე დასახლებულ ვაინახებში ამდენი კულტურულ-ლინგვისტური უნარ-ჩვევები დაილექა, რატომ ჰპოვებს მათი მეტყველების ტოპონიმიკა (ზოგადად დარგობრივი ლექსიკა) ამდენ პარალელებს ძველ-ქართულში – კითხვები ბევრია… მხოლოდ ლოკალური ნასესხობებით ამას ვერ ახსნი და მით უფრო – ვერ დაასაბუთებ. ამიტომ, დავიწყოთ იქიდან თუ საიდან მოხვდნენ დღევანდელი ვაინახების წინაპრები *კავკასიანები, *ძურძუკები და *ღლიღვები კავკასიაში?..

წყაროების თანახმად, ჩეჩნებსა და ინგუშებს (რომელთა ისტორიულ ეთნო-ლინგვისტურ ერთობაში ჩვენ ეჭვი არ გვეპარება) თავდაპირველად მცირე აზიაში ჰქონდათ საერთო ფესვები: ”ყველაზე შორეულ ეპოქაში ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა ორი ნაკადი წამოვიდა: ერთი მოძრაობდა კავკასიის დასავლეთით, მეორე აღმოსავლეთის გასწვრივ. ეს ორივე ნაკადი მცირე აზიის ხალხებს უკავშირდება…” – ასე წერს აკად. ივ. ჯავახიშვილი. დიდი მეცნიერის ეს ციტატა ჩვენ შეგნებულად მოვიყვანეთ, რათა დავადგინოთ ძველი ტომების კავკასიაში შემოსვლის ტრაექტორია. არქეოლოგიური მონაცემების თანახმად, კავკასიის მიმართულებით მოძრაობისას, ისინი ტოვებდნენ გარკვეულ ნიშნებს (დღეს ისინი ცნობილია მხოლოდ ძველი ქართული წერილობითი წყაროებიდან), რომლითაც შეიძლება მათი იდენტიფიცირება.

არის დამაკავშირებელი ეთნონიმები, ტოპონიმები და ზოგი უძველესი წყარო, რომლებიც აქამდეც არაერთხელ ხსენებულა სამეცნიერო ლიტერატურაში. მოდით, ერთად გავაანალიზოთ ყოველი მონაკვეთი ზემოთ აღნიშნული ტომების გადაადგილებისა ისე, რომ ეს ინფორმაციული ჯაჭვი არ გაწყდეს – უფრო მეტიც, ეს კავშირი მოგვცემს საშუალებას მისი ლოგიკური დასაბუთების. ამისთვის მოდით მივყვეთ თანმიმდევრობას.

აკად. ივ ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ ”ქართული და ჩრდილოეთ კავკასიური ეთნიკური და ტოპონიმიკური სახელების შედარება პროტოხალდეურ (ხურიტო-ურარტული) და პრო-ხეთურ სახელებთან, მათი ნათესაობა ეჭვს არ იწვევს და მათი უძველესი დასახლების ტერიტორია შუა აღმოსავლეთსა და მცირე აზიაში უნდა მივიჩნიოთ“ (1.-40.). ხმელთაშუა ზღვის ბასეინის გავლით, კავკასიონის მიმართულებით გადაადგილებისას, ისინი თავიანთ კვალს ტოპონიმების სახით ტოვებენ. ეს დაახლოებით ძვ.წ. V – IV საუკუნეებია, როდესაც ჩამოიშალა ურარტუს სახელმწიფო. როგორც წყაროები გვამცნობენ, ამ ოდესღაც ძლიერი სახელმწიფოს დაშლაში, თავისი მნიშვნელოვანი როლი უთამაშიათ ისტორიულ პროტო-ნახებს. ამიტომ ჩვენ სარწმუნოდ მიგვაჩნია ცნობა იმის შესახებ, რომ ყოფილ ურარტუს ტერიტორიაზე აღმოცენდნენ სხვადასხვა მცირე ე.წ. სამეფოები სახელად ნახჭირი, ნახსუანი, ნახატნარი, ნახრია-ნიჰანია, ნახჩივანი და ა.შ. (1.-40.). ეს ე.წ. სამეფოები წყარობში ძვ.წ. II-I საუკუნეებამდე იხსენიებიან – მანამ, სანამ ამ ადგილას ახლანდელი სომხეთის სახელმწიფო არ ჩამოყალიბდა. ასე რომ, ყოფილი ურარტუს ტერიტორიაზე აღნიშნული ტოპონიმების ლოკალიზაცია ისტორიული წყაროებითაც დასტურდება. ძნელი სათქმელია, რამდენ ხანს ცხოვრობდნენ ე.წ. პროტონახები ყოფილი ურარტუს ტერიტორიაზე, მაგრამ ვფიქრობთ, რომ მათ ჩრდილოეთისკენ გადაადგილიბა დაიწყეს ძველი სომხების გამოჩენისთანავე.

ჩვენ პროტო-ნახების შემადგენლობაში გაერთიანებული ტომების აღწერას თავს ავარიდებთ, რადგან ეს საკითხები სამეცნიერო ლიტერატურაში მრავალჯერ არის განხილული. ისინი ცნობილი არიან როგორც *კავკასიანები, *ძურძუკები, *ღლიღვები და კისტები. იგივე წყაროებით, ამ სახელების მატარებლები ერთმანეთის მონათესავე ტომის წარმომადგენლები არიან და ერთ-ერთ გამორჩეულ მებრძოლეებად ითვლებიან.

ცნობილია, რომ ამ დროისთვის უკვე არსებობს ბევრად ადრე შექმნილი ქართული სახელმწიფოები – კოლხეთი (ძვ. წ. VI) და შემდეგ იბერია (ძვ. წ. IV საუკუნე).

იბერიის გაბრწყინების პერიოდს მიეკუთვნება ფაქტი, რომელიც ძალზე მნიშვნელოვანია ქართველთა და ვაინახთა ისტორიისთვის – ეს არის პირველი ქართველი მეფის ფარნავაზის ძურძუკ ასულზე ქორწინება (ძვ. წ. IV–III ს.). ამ დროისთვის ნახ-ძურძუკთა ტომები ჩრდილო კავკასიაში ჯერ არ ჩანან, რადგან მათი დღევანდელი ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში დასახლება ყველა არსებული წყაროს მიხედვით მხოლოდ ძვ.წ. II-I საუკუნეებია. ირკვევა, რომ იბერიის მეფე ფარნავაზმა ძურძუკთა ასულზე იქორწინა იმ დროს, როდესაც ეს ტომები ჯერ კიდევ დაშლილი ურარტუს ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ (ძვ.წ. VI-III ს-ს.). როგორც პროფ. გ. ანჩაბაძე აღნიშნავს, მეფე ფარნავაზის ქორწინება დინასტიური აღმოჩნდა, რადგან ქართველ მეფეთა დინასტია გააგრძელა მისმა ვაჟმა საურმაგმა (ძვ.წ. III ს.).

საქართველო მაშინაც იყო დაყოფილი სამთავროებად, რომლებიც, როგორც წესი, სამეფო ტახტისთვის ექიშპებოდნენ ერთმანეთს, ამიტომ მისი დაცვა მეფეების მხრიდან ერთ-ერთ მთავარ ვალდებულებად ითვლებოდა. წყაროების თანახმად, ომიანობას ან მეზობელი სამთავროების შეთქმულების დროს, მეფე საურმაგი დახმარებისთვის თავის დედულებს, ძურძუკებს მოიხმობდა ხოლმე (6.-35.). როდესაც მორიგი შეთქმულების შედეგად, მან სამეფო ტახტი დაკარგა, მისი დაბრუნება დედულების დახმარებით შეძლო. ვფიქრობთ, მადლიერების ნიშნად და შემდგომში თავისი ტახტის დაცვის მიზნით, მან ისინი გაერთიანებული იბერიის საკმაოდ დიდი ტერიტორიაზე დაასახლა. ამ ცნობას გვაწვდის ლეონტი მროველი – აი ამონარიდი მატიანედან “ქართლის მეფეები” (ახ. წ. IX საუკუნე): ”ამავე დროს საურმაგმა კავკასიანებიდან მოიყვანა დურძუკები და დაასახლა მთიულეთში, დიდოეთიდან – ეგრისამდე, რაც სუანეთია” (4.).

ტერიტორია, რომელიც ავტორმა აღნიშნა, ქართველ წინაპართა მმართველებს უკვე დიდი ხნის წინათ ჰქონდათ შემოხაზული, სადაც მრავალი სამთავრო იყო განლაგებული საერთო ენითა და კულტურით. მათი სასაუბრო ენა, რომელსაც ვუწოდებთ არქაულ ქართველურ ენა-დიალექტს, სუბსტრატის სახით შემდგომში დაილექა ძველ ქართულ, მეგრულ, სვანურ ენებში. ვფიქრობთ, იგი დაილექა წოვა-თუშურშიც. ისინი ერთი საერთო პროტო-ქართველური ენის დიალექტებად უნდა მივიჩნიოთ, რომლებზეც საუბრობდნენ დღევანდელი სვანების, მეგრელების და თუშების წინაპრები. ჩვენი კვლევების თანახმად, რომელიც აკად. ივ. ჯავახიშვილის და სხვა გამოჩენილი მეცნიერების აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ მრავალ ეთნონიმ-ტოპონიმს ეყრდნობა, იმ დროისთვის თუშები ჯერ კიდევ წანარებთან მოიაზრებიან. აკად. აკ. შანიძის მოსაზრებით, წანარები – ქართველური ტომია, რომელიც ამ ტერიტორიის დიდ ნაწილზე იყო განლაგებული და მეტყველებდა იმ დიალექტზე, რომელიც დღეს შემორჩათ წოვა-თუშებს (ჟურ. “მნათობი” №2, 1970წ.).

განვაგრძოთ: ჩვენი ვარაუდით, მეფე საურმაგის მიერ ძურძუკების იბერიის ტერიტორიაზე დასახლების ფაქტმა გზა გაუხსნა ყველას, ვინც დროის ამ მონაკვეთში ჯერ კიდევ იყო დარჩენილი სამხრეთით – ძველი პრა-ნახების პატარ-პატარა სამეფოებში. სწორედ ამიტომ, ნახჭირის, ნახსუანის, ნახრია-ნიხანიას, ნახჩივანის და ა.შ. ტოპონიმების ანალიზის საფუძველზე, აკად. ივ. ჯავახიშვილმა დაასკვნა: ”… ამ ტომების (ძურძუკებზეა საუბარი – ბ.შ.) გადაადგილების მთავარი გზა სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ გადიოდა… და აღმოსავლეთ საქართველოს პროვინციებში ერთხანს ჩეჩნური და ინგუშური წარმომავლობის ტომები ცხოვრობდნენ (ანუ, *კავკასიან-ძურძუკ-ღლიღვები – ბ.შ.)” (1.-47.).

თუ შევადარებთ მეფე საურმაგის მეფობის ეპოქასა და პრანახების არტეფაქტების ფიქსაციის დროს საქართველოსა და ჩრდილოეთ კავკასიაში (დღევანდელი ჩეჩნეთისა და ინგუშეთის ტერიტორია), მათ შორის სხვაობა თითქმის ორი საუკუნეა. ამრიგად ირკვევა, რომ მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში აღნიშნული ტომები ეტაპობრივად გადაადგილდებოდნენ იმ ტერიტორის მიმართულებით, სადაც დღეს ცხოვრობენ – და ეს გზა საქართველოზე გადიოდა. აქედან გამომდინარე, ლოგიკურია იმის დაშვება, რომ გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ნახ-ძურძუკ-ღლიღვები “შეჩერდნენ” იბერიაში და ადგილობრივი აბორიგენების – არქაული ქართველების გარემოცვაში უცხოვრიათ.

ისტორიული წყაროებით, მათი ძირითადი საცხოვრისი ითვლება აღმოსავლეთ-საქრთველოს ტერიტორია. როგორც ა. შანიძემ ბრძანა, აქ იყო მეტად გავრცელებული წანარების მეტყველება და არაა გამორიცხული, რომ თითქმის ორი საუკუნის განმავლობაში ღლიღვ-ძურძუკებმა განიცადეს ადგილობრივი მოსახლეობის ლინგვო-კულტურული ზეგავლენა. ეს პერიოდი არც თუ ისე ხანმოკლეა იმისთვის, რომ მათ მეტყველებაში საერთო ლექსიკა და გრამატიკული უნარ-ჩვევები დამკვიდრებულიყო. თუმცა, დარწმუნებით შეგვიძლია დავსძინოთ, რომ მათ მშობლიური კერიის ენას სრულად ვერ შეცვლიდა. მათი დღევანდელი მეტყველების მდგომარეობაც ამას მიუთითებს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ლექსიკურ-გრამატიკული სისტემის 1/3, რომელიც ამჟამად დასტურდება წოვა-თუშურსა და ვაინახურ ენებში, სწორედ ამ პერიოდს უნდა უკავშირდებოდეს. მათი მეტყველების გავრცელების ტერიტორია აკად. ივ ჯავახიშვილმა გამოკვეთა შემდეგნაირად: ”ტოპონიმები წობენი, ხატის-წობენი, წუბენი, წობონის მთა და ეთნონიმი წოვა – დუშეთამდე იყო გავრცელებული; ისინი ასოცირდება წოვებთან, რომლებიც ლეხურ-ქსნისა და არაგვ-იორის ხეობებში ცხოვრობდნენ ”(2.-48.). ამ მხრივაც, ძალიან საინტერესოა აკად. ა. შანიძის მოსაზრება, რომელმაც აღნიშნა, რომ შესაძლოა საქართველოს აღმოსავლეთის ნაწილის მოსახლეობა ოდესღაც საუბრობდა იმ ენა-კილო-კავზე, რომელიც დღეს შემორჩა თუშებს შორის წოვათის საზოგადოების წარმომადგენლებსო (2.). უნდა აღინიშნოს, რომ იმ არქაული დროის მეტყველებამ, რა თქმა უნდა, ტრანსფორმაცია განიცადა. დღევანდელ ვაინახურ ენებში გარკვეული ლექსიკური და გრამატიკული პარალელების გათვალისწინებით, შესაძლოა ზუსტად წანარებმა მოახდინეს ზეგავლენა მეფე საურმაგის მიერ იბერიაში დასახლებულ ძურძუკების სამეტყველო ენაზე. ჩვენ შეგვიძლია ვივარუდოთ – და ეს ასეც იკვეთება, რომ მუდმივი საცხოვრებლის მოსაძებნად, ჩრდილოეთისკენ მიმავალ ძურძუკ-ღლიღვებმა (ჩეჩნები და ინგუშები) ადგილობრივი სასაუბრო უნარ-ჩვევები „გაიყოლეს თან“ და შემდგომში მათი სასაუბრო ენა ჩამოყალიბდა ერთგვარ სიმბიოზად არქაულ ქართველურ ენასთან. ამაზე მეტყველებს მათი ენობრივი ნათესაობითი კავშირი დღევანდელ წოვა-თუშურთან.

აღნიშნული ენების ნათესაობა ბევრმა მეცნიერმა აღნიშნა (ა. შიფნერი, პ. უსლარი, ნ. მარი, ივ. ჯავახიშვილი და სხვ.), მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, რომ იმ დროს ეთნო-ენობრივი ნათესაობა განისაზღვრებოდა მხოლოდ ენის საერთო ლექსუკური პარალელებით, მაშინ ვაინახურ-წოვა-თუშური ენობრივი ერთობის აღიარება არცაა გასაკვირი, თუმცა ყველა, ვინც კი დაინტერესებულა ამ საკითხით, არ მალავს გაკვირვებას ამდენი ქართული ენობრივი რეალიების არსებობის გამო (ნ. მარი, პ. უსლარი და სხვ.). რაც მთავარია, ეს რეალიები თანაბრად ძველია, როგორც ქართულისთვის, ისე წ-თუშური მეტყველებისთვის. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა კვლევა ცხადყოფს, რომ ნახური ჯგუფის ენებში წ-თუშურმა უძველესი ენობრივი ფენა შემოინახა.

ზოგადი ლექსიკა და მათი გრამატიკული ელემენტები, რომლებიც გვხვდება ჩეჩნურ, ინგუშურ და წოვა-თუშურ ენებში, აღნიშნავენ იმ საკვანძო ცნებებს, რომლებიც დამახასიათებელი იყო იმ შორეული ეპოქის მეტყველებისთვის – ძირითადად, ეს სიტყვები ასახავდნენ საზოგადოებრივ ყოფას და გარემოს, სადაც ცხოვრობდნენ, აგრეთვე ადამიანების საქმიანობას, რომელითაც იყვნენ დაკავებულები და სხვ. იმ დროინდელი (არქაული) ქართველებისთვის და ძურძუკებისთვის დამახასიათებელი მარკერები გრამატიკაშიც გვევლინება (მაგ. კლასების კვალი, წინადადების აგების სტრუქტურა და სხვ.).

აქ ჩნდება გონივრული კითხვა – რატომ არ დასახლდნენ ე.წ. პრანახები (ძურძუკი, ღლიღვები) ძველი იბერიის ტერიტორიაზე, რამ განაპირობა მათი აყრა და ახალი საცხოვრისის მოძიება?..

თუ კარგად დავაკვირდებით დღევანდელი ჩეჩნების და ინგუშების ლინგვო- კულტურულოგიურ ღირებულებებს და მენტალიტეტს, ადვილი მისახვედრია, რომ მათ უძველესი დროიდან მოყვებოდათ გენეტიკური კოდური ბირთვი, რომელსაც შეეძლო კონკურენცია გაეწია მათ გარემოცვაში მყოფ ნებისმიერ ძალასთან და რეალობასთან (ამას ურარტუს დაშლის პროცესში მათი წვლილიც მეტყველებს), თუმცა, საქართველოს ტერიტორიაზე ყოფნის თუნდაც ხანგრძლივი პერიოდის მიუხედავად, მათ ეს ვერ შეძლეს. ამ ეთნიკური ჯგუფის ადგილობრივ კულტურასა და გენეტიკასთან სრული შერწყმაც არ მომხდარა. აშკარაა, რომ ამის მთავარი მიზეზი იყო ის, რომ იმ დროს ქართველური ტომები სხვადასხვა მიზეზების გამო (სახელმწიფოებრიობა და მოსახლეობის თვითმყოფადობა, მისი ტერიტორიული მთლიანობის აღქმა, რომელიც ასაზრდოვებს ერს, როგორც კულტურულ და გენეტიკურ საზოგადოებად და ა.შ.) კარნახობდნენ საკუთარ უფლებებს იმ მიწაზე, რომელზეც ცხოვრობდნენ. ამრიგად, ორივე მხრიდან ამბიციებისა თუ გონივრული კონკურენციის გათვალისწინებით, დღევანდელ ვაინახთა წინაპართა დიდმა ნაწილმა ეროვნული თვითშეფასება შეძლეს და შესაფერისი პირობების შექმნის მიზეზით, პოლიტიკურად განსხვავებული პლატფორმა ირჩიეს. მათ განაგრძეს გზა ჩრდილოეთისკენ ახალი, აუთვისებელი მიწების მუდმივი საცხოვრისის მისაძიებლად.

ამის პირდაპირი დასტურია დნმ-ის დღევანდელი კვლევები, სადაც ჩეჩენ-ინგუშეთის მოსახლეობის გამოკვლეულთა თითქმის 25% ქართული გენეტიკური კოდი აღმოაჩნდა. ძვ. წ. II-I ს-მდე, თითქმის ორ საუკუნეს, რომელიც მათ გაატარეს ქართველების გარემოცვაში, უკვალოდ არ ჩაუვლია – ვფიქრობთ, მათ შექმნეს საერთო ოჯახებიც, თუმცა, როგორც ყოველთვის ხდება ხოლმე, თემობრივ-ეროვნულ კუთვნილობის არჩევანს მაინც თვითშეგნება წყვეტს.

ქართველებსა და ვაინახებს შორის ურთიერთობა ყოველთვის სანდო და მეგობრული იყო – ამაზე მეტყველებს მრავალი ეთნო-კულტურული ნიშანი (საერთო ლექსიკა, ტრადიციები, არქიტექტურული ნაგებობის იდენტობა და ა.შ.), რომელსაც დღესაც თვალსაჩინოა. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ საქართველოდან წასვლისას, ვაინახების წინაპრებს გაჰყვათ სამეტყველო კოდი და მრავალი ტოპონიმი, რომლიც მათ დაარქვეს ახლად დასახლებულ სოფლებს. ამას მეტყველებს ჩვენს მიერ ქვემოთ წარმოდგენილი ლექსიკური მასალა, რომელიც აღებულია ა. სულეიმანოვის “ჩეჩენ-ინგუშეთის ტოპონიმიკის” პირველი ტომიდან. იგი შეიძლება დაიყოს რამდენიმე ჯგუფად:

1. საქართველოში ნასახლარი ტოპონიმების გამოყენება – იმ ადგილების სახელების დარქმევა, სადაც მანამდე ცხოვრობდნენ. მრავალი ასეთი ეპონიმი არსებობს სხვა და სხვა ქვეყნებში, რამდენადაც ეს მოდელი ძველთაგანვე კარგად არის ცნობილი მსოფლიო პრაქტიკაში, მაგალითად, სოფელი მარტყოფი ერთდროულად საქართველოშიც – და ფერეიდანშიც (რომელიც დაერქვა 4 ს-ის წინ სპარსელების მიერ დღევანდელ ირანში გადასახლებული ქართველების მიერ დარქმეულ სოფლის სახელი, საიდანაც აყარეს). ჩვენ დავაფიქსირეთ არაერთი მსაგავსი ტოპონიმი ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში: ჭართალი – სოფელი ინგუშეთში (შდრ., ქართული სოფელი ჭართალი – დაბა დუშეთის მახლობლად), კიესალა – სოფელი მდ. შარო-არგუნის ხეობაში ჩეჩნეთში (შდრ. ქართული კესელოს კოშკი თუშეთში), მეცხალი – სოფელი ინგუშეთში (შდრ. ქართული მერცხალი), გიელთა – სოფელი ინგუშეთში (შდრ. ქართული სოფელი გვილეთი საქართველოში), ალპიეტა – ადგილი აკიში (შდრ. ქართული “ალპური ზონა”), არმაზციეხიე (შდრ. ქართული არმაზციხე – უძველესი ქალაქი არმაზი (იბერიის სამეფოს დედაქალაქი, განადგურებული არაბების მიერ VIII ს-ში), კაშეტი – სამარხი სოფელ გეხის მიდამოებში (შდრ. ქართული სოფელი ქვეშეთი), ფეშხა – საზოგადოება, რომელიც ესაზღვრებოდა ჩეჩნეთის სოფელ ნაშხას (შდრ. ქართული ფშავი – აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები), არაგიო – ხიი (მდინარე ინგუშეთში, შდრ. ქართული მდ. არაგვი), ჺარამხი (შდრ. ქართული ჰარამი “მავნე, შხამიანი”), ა’რზიე (სოფელი ინგუშეთში – შდრ. ქართული არწივი), ციხ – ოლგეთის მწვერვალი ინგუშეთში (შდრ. ქართული ციხ და ალგვეთი – < ალაგიდან “ადგილი”);

2. რელიგიასთან ასოცირებული ტოპონიმები (ისინი ნაწარმოებია ქართულ-ვაინახური ლექსიკური საფუძეების შერწყმის შედეგად): გიერგ-არიე – საკურთხეველი წმ. გიორგის საპატივცემულოდ ინგუშეთში (აარიე – ვაინ. “მდელო”), თუმცა, ქართული წყაროების თანახმად, შეიძლება ასე აღინიშნებოდა მეფის მემკვიდრის ტიტული – იხ. “ძჱ არიან ქართველთა მეფისაჲ” ( არიან – ტიტული) იღ-ჟჵარიე – საკურთხეველი “ქვედა ჯვართან” (ვაინ. იღაჰ’ – “ქვემოთ” და ჟჵაჸარ “ჯვარი” – შდრ. ქართული ჯვარი), წიეთ-ლამ -” წმინდა მთა” აქქიში (შდრ. ქართული წმინდა და ვაინ. ლამ ” მთა “), ჟჵაგტა “ჯვარზე” აქქიში (შდრ. ქართული ჯვართა – სალოცავი), იოჴჴაჩა მოწყათა – “დიდი მოწყათი” ინგუშეთში (ინგ. დ-ოჴჴა “დიდი” და მოწყათა “სამღვდელოება” და ქართველი მოძღვარი „მღვდელი”), ელგაზ-დუყ “საკულტო ადგილი” ჩეჩნეთში (ვაინ. დუყ “უღელტეხილი” და ელგაზ (შდრ. ქართული ელგაცი „ეკლესია“), მოღ-ჟჵარიე “ზემო ჯვრისკენ” – ნანგრევები სოფელ ჰ’ევჰ’ასთან (შდრ. ქართული მაღალი ჯვარი); წენ დუყ – “ღვთაების ქედი” ( შდრ. ქართული წმინდა), გოეგგრან წანა “გეორგის სათიბი” (ეკლესიის მსახურთა სათიბი (ვაინ. წანა „სათიბი“);

3. ტოპონიმების მოდელი, რომელიც შედგენილია ქართულ-ვაინახური ფუძეების გამოყენებით: მოწკარა (შდრ. ქართული მეწყერი), ნიაკისტე – ინგუშეთში (შდრ. ქართული ნაქისტარი – ადგილი, სადაც ოდესღაც ცხოვრობდნენ კისტები, ფჰ’არმათთიე – ინგუშეთში „სახნავი მიწა” (შდრ. ქართული მითოლოგიური ამირანი), ლურჯ – ”გზა სოფელ ჰ’იევჰ’ასკენ“ (შდრ. ქართული ლურჯი), ხადა-ბორზი – „აკლდამა ხადა” (შდრ. ქართული ხადა მთიულეთში (აღმოსავლეთ საქართველო), ტოლიე – “ნანგრევები სოფელ ბასარჩა-იალხარასთან” (შდრ. ქართული ტოლი – თანაბარის მნიშვნელობით), ქეი-ლურჯიე – სოფელ ჰ’ეხილგეს მახლობლად (ვაინ. კაიჼ “თეთრი” და ლურჯიე (შდრ. ქართული ლურჯი), ლურჯიეთი – “პირუტყვის ზამთრის ბანაკი” სოფელ იტარ-ჴელლში (შდრ. ქართული ლურჯეთი), მინდარ იუხე – “მინდარის ძირში კოშკებიან კლდეზე” (შდრ. მინდორი და ვაინ. ჲუიხხე “ძირში, გვერდით”), აგარახ-ქორთა – „აგარის მწვერვალი“ (ვაინ. ქორთა „თავი, მწვერვალი“ – შდრ. ქართული სოფელი აგარა), ვერგა ლამ – “ვიარგას მთა” ინგუშეთში (ვაინ. ლამ “გორა“ – შდრ. ქართული ვარგი (მითიდან) – „მგლების მხედრები“, ასე სვანეთში საზოგადოებაში მოწინავე გვარებს ეძახიან), არსჴინ-ღალა სოფელ ფეშხასთან – “არსაჴის ციხე” (ვაინ. ღალა “ციხე” და არსჴინ (ქართული გვარის არსაკიძის ნათ. ბრ. (რომელმაც ააგო ტაძარი “სვეტიცხოველი”), ვარმიე ლამ – “მთა ვარამი” (შდრ. ქართული „ვარამი“, ლამ – ვაინ. „მთა“), ფეშხოჲ ლამ – „მთა ფეშხოი“ (შდრ. ქართული ფშავი), კერკენ დუყ – “ჩერქეზის ქედი” (შდრ. ქართული კერკეტი „მაგარი, მოუდრეკელი“, რომელსაც ჩერქეზის წარმომავლობა უკავშირდებადა), ართა-ტიე – „ართაზე“ (შდრ. ქართული ტოპონ. ართანა), თუნთანიე – “ნასახლარი ს. თიეზა-ჴალასთან” (შდრ. ქართული ქალაქი თიანეთი), მუჲშან-დუყ – “მუიშან-ქედი” აქქიში (შდრ. ქართული (სვან.) მუშვან “სვანი”), თორღიე-ჸინ – „თორღვას ნამყოფი“ (შდრ. ქართული „თორღვას აბანო“ თუშეთში, ვაინ. ჸიენ “ნამყოფი, ნაცხოვრი“, ყუორიენ ბჲენა – “ყვავების ბუდე” ( შდრ. ქართული ყვავების ბუდე, ბჲენ – ვაინ. “ბუდე”) და ა.შ.

თუ ყურადღებით დავაკვირდებით ამ ტოპონიმებს, მოცემულ ფუძეებში გამოკვეთილად ჩანს სავარაუდო ინფორმაცია მათი ისტორიული წარსულისა და გადაადგილების ეტაპების შესახებ – ასე მაგალითად, უძველესია: არმაზიციხიე (შდრ. ქართული არმაზციხე (იბერიის სამეფოს დედაქალაქი არმაზი – ძვ. წ. IV ს.), ამა მოყვება – გიერგ-არიე – „წმინდა გიორგის სადიდებელი საკურთხეველი“ და მოღ-ჟჵარიე “ზემო ჯვართან” (შდრ. ქართული “მაღალი ჯვარი”) – საქართველოს მიერ ქრისტიანობის მიღების დრო – ახ. წ. IV ს-ე.), არსჴინ-ღალა “არსაჴის ციხე” (შდრ. ქართული გვარი არსაკიძე, რომელმაც ააგო ტაძარი “სვეტიცხოველი” – ახ. წ. XI ს.), თუნთანიე – “ნასახლარი ს. თეზა-კხალას მახლობლად“ (შდრ. ქართული ქალაქი თიანეთი) და თორღიე-ჸინ – „თორღვას ნამყოფი“ (შდრ. ქართული თორღვას აბანო თუშეთში, რომლებიც წყაროებში ნახსენებია X-XI ს-დან). ეს მაგალითები მეტყველებს იმაზე, რომ ქართველებისა და ვაინახების წინაპრებს ისტორიის ყველა ეტაპზე ერთმანეთთან კავშირი არ დაუკარგავთ და მრავალი ფასეულობებიც ჰქონდათ საერთო.

ჩეჩნეთში და ინგუშეთში უამრავი ასეთი ტოპონიმია – ჩვენ მაგალითისთვის მოვიყვანეთ ჩეჩენი მოღვაწის ახმედ სულეიმანოვის ოთხტომეულის მასალა. ეს ნათელი დასტურია იმისა, რომ საქართველოდან წასვლისას ვაინახებმა (ისტორიულ ძურძუკებმა – ამ ტერმინს წყაროებში ორივე თემის აღსანიშნავადაც ხმარობენ) ქართველებისადმი მხოლოდ პოზიტიური დამოკიდებულება და პატივსაცემა გაიყოლეს, რადგან წარმოუდგენელია რომ ახლად დასახლულ ადგილებისთვის სახელის მინიჭებისას, მათ მტრების სახელები გამოეყენებინათ.

თითოეული მოცემული ტოპონიმის აღდგენა შესაძლებელია ძველი ქართული ენის საფუძველზე, თუმცა ამ სტატიის ფორმატის გათვალისწინებით, ჩვენ მხოლოდ ერთ მაგალითს მოვიყვანთ – ჭართალი:

ძალიან საინტერესოა ტოპონიმ ჭართალის შესახებ არსებული წყარო: იგი მოიხსენიება “ქართლის ცხოვრებაში” მეფე მირიან -1 დაკავშირებით (მეფის საურმაგის შვილობილი) – ძვ. წ. II საუკუნის დასაწყისში, სადაც ნათქვამია, რომ ჭართალის მთიელთა (*კავკასიანთა – ისტ. ვაინახები) ნაწილი ძურძუკებთან შეთქმულებით, დაყაჩარებისა და ძარცვის მიზნით თავს დაესხა ბაზალეთს და კახეთს და ააწიოკეს მოსახლეობა, რის შედეგადაც ისინი განდევნილნ იქნენ ჭართალიდან. მოგვიანებით, ვფიქრობთ, ზოგი მათგანი შეუერთდა თავის თანათემელებს (ამ დროისთვის, ცხადია, უკვე ჩრდილოეთ კავკასიაში ძურძუკთა დასახლებები იყო), თუმცა, ისინი, ვინც დარჩნენ შეერიენ ადგილობრივ მოსახლეობას და გაქართველდნენ.

როგორც ზემოთ მოყვანილ მაგალითებიდან ჩანს, ასეთივე ტერმინი ჭართალი გვხვდება ინგუშეთშიც, რაც ადასტურებს იმას, რომ ჩვენი კვლევა ვაინახების წინაპრების მოძრაობის ტრაექტორიის დღევანდელ საცხოვრებელ ადგილამდე, როგორც ვერსია, შეიძლება მისაღები იყოს.

ზოგადად კი ისტორიულმა ძურძუკებმა (დღევანდელი ჩეჩნები და ინგუშები, ხოლო ქართველებისთვის – ისტორიული ძურძუკები, ქისტები, ღლიღები, ანუ, ვაინახები) თავიანთი ცხოვრებისეული ღირებულებებით დაამტკიცეს, რომ გენეტიკა და მენტალიტეტი ჭარბობს ყველა პიროვნულ მახასიათებელს, რადგან ენისა და თუნდაც რელიგიის შეცვლა – შეიძლება, ხოლო გენეტიკური ფესვების და მათთან დაკავშირებული ღირებულებების – არა…

და კიდევ: წოვა-თუშების მეტყველება, ჩვენი ღრმა რწმენით, თავდაპირველად ეკუთვნოდა ქართველურ ენათა ოჯახს და მისი მატარებლებიც გენეტიკურად ასევე ქართველები არიან, რადგან თუშეთის (წოვა და ჩაღმა) მოსახლეობის ზოგადი ქართველური გენეტიკური კოდი XX ს-ის 50-იან წლებში ქართველი მეცნიერების მიერ (მ. აბდუშელიშვილი …) დადასტურდა ჩეჩნების და ინგუშების თავის ქალის შესწავლის საფუძველზე – დღეს კი ეს კვლევები დნმ-ის ანალიზითაც დგინდება.

ცხადია, არქაულმა ქართველურმა დიდი ხანია თავისი დრო მოჭამა, თუმცა საერთო უნივერსალიების სახით შემორჩა სვანების, მეგრელების და წოვა-თუშების მეტყველებას. ჩვენმა კვლევამ გვიჩვენა, რომ ვაინახების წინაპრებსა და ქართველურ ტომებს თითქმის ორი საუკუნის განმავლობაში ჰქონიათ მჭიდრო ურთიერთობები. ამის შედეგია ის, რომ დღევანდელ ვაინახების მეტყველებას შემორჩა ლექსიკურ-გრამატიკული შრე, რომელიც თავისი ფესვებით არქაულ ქართველს უკავშირდება და აკად. აკ. შანიძის მოსაზრებით, დღეს იგი შემოინახა წოვა-თუშურმა.

ლიტერატურა

1. ივ. ჯავახიშვილი – 1929, ქართველი ხალხის ისტორია, ტ. 1, თბილისი

2. ნ. მარი – 1922, კავკასიური ტომების სახელები და ადგილობრივი პარალელები, სანქტ-პეტერბურგი

3. ა. სულეიმანოვი – 1978, ჩეჩენო-ინგუშეთის ტოპონიმიკა, ტ. 2, გროზნო

4. “ქართლის ცხოვრება” (“ქართლის ცხოვრება”) – XI ს.

5. ივ. ჯავახიშვილი – 1950, საქართველოს, კავკასიისა და შუა აღმოსავლეთის ისტორიული და ეთნოლოგიური პრობლემები, თბილისი

6. გ. ანჩაბაძე – 2002 წ., ვაინახი (ჩეჩნები და ინგუშები), ტუბერკულოზი.

7. აკ. შანიძე – 1970, “თუშები”, ჟურ. “მნათობი”№2б, თბილისი

Share

Leave a Reply