თუშური (ბაცბური) ენა ადრე მხოლოდ წოვა თუშებში არ უნდა ყოფილიყო გავრცელებული და იგი მთელ თუშეთს მოიცავდა, რაზეც ადგილობრივი ტოპონიმიკა და თუშური კილოს ცალკეული ლექსიკური ერთეულები მიუთითებენ.
გარდა ამისა, არსებობს დოკუმენტური წყაროები, რომლებიც ლამის მეოცე საუკუმენდე პირიქითის ორ ენოვნებას ადასტურებს.
როგორც ჩანს, ფშავ-ხევსურეთიდან მოსულ ფხოველთა გავლენით თუშურმა ენამ თანდათან დაკარგა წინანდელი მნიშვნელობა და მას თანდათან ფხოური კილოს თუშური კავი ჩაენაცვლა. ყველაზე ადრე ეს გომეწარში უნდა მოხდარიყო და შემდეგ თანდათან გავრცელებულიყო ჯერ საჩაღმო-ჭანჭახოვანში, შემდეგ პირიქითში.
როგორც ჩანს, წოვათის მოსახლეობის შედარებით მეტად იზოლირებულობამ ხელი შეუწყო თუშური ენის შენარჩუნებას ამ თემში.
დასანანია, რომ დღეს თუშური ენა უკვე წოვა თუშების დიდმა ნაწილმაც აღარ იცის.
პარალელურად, თუშური კილოც თანდათან კარგავს სისუფთავეს და მას ლიტერატურული ქართული ანაცვლებს. ინფორმაცია ენის შესახებ http://www.philology.ru/linguistics…
ვახუშტი ბაგრატიონი – გეოგრაფია, (მე-18 საუკუნის პიორველი ნახევარი) გვ. 105 “ხოლო რომელნი არიან (თუშნი. ს. მ.) მხარეთა ქისტთა და ღლიღვთა, უწყიან ენანი უფროს მათნი, გარნა ფარსმანის ხევისანი სარწმუნოებით და ენით შერეულნი არიან, ვითარც ქისტნი”
ИОГАНН БЛАРАМБЕРГ – ТОПОГРАФИЧЕСКОЕ, СТАТИСТИЧЕСКОЕ, ЭТНОГРАФИЧЕСКОЕ И ВОЕННОЕ ОПИСАНИЕ КАВКАЗА (1930)
“Тушины говорят на грузинском языке, но видоизмененном многочисленными вкраплениями [389] других слов; жители Цовского и Пирикительского районов говорят, кроме того, еще и на кистинском диалекте.” http://mountaindreams.ru/download/b… http://apsnyteka.org/662-topografic… აკაკი შანიძე – “18 საუკუნეში ქართული ენა თუშეთში ყველგან გავრცელებული იყო, მაგრამ წოვათის სოფლებს თავიანთი ენაც ჰქონდათ, რომელიც მათ კახეთში ჩამოსახლების შემდეგაც არ დაივიწყეს, თუმცა ქართულიც კარგად შეითვისეს და სხვა თუშებზე არა ნაკლებ არ იციან.
ამიტომ დღეს თუშების ნაწილი მხოლოდ ქართლ ენაზე საუბრობს, ნაწილს კი შემორჩა მამა-პაპების ენაც, რომელიც ადრე თუშების ყველა თემში უნდა ყოფილიყო საერთოდ გავრცელებული, როგორც ამას ქართულად მოუბარ თუშთა ენაზე დაკვირვება და მისი ანალიზი გვიჩვენებს” “არა მეზობლობას კი არა, არამედ ქართულად მოუბარი თუშების მამა-პაპებიც ძველად იმავე ენაზე ლაპარაკობდნენ, რომელიც შემორჩა წოვა თუშებს და რომელმაც დანარჩენ თუშეთში დგილი დაუთმო ქართულს” “როდის მოხდა თუშეთის სამი თემის საბოლოო გადმოსვლა ქართულ მეტყველებაზე, ეს ამჟამად ძნელი დასადგენია, მაგრამ ის კი შეიძლება ითქვას, რომ ძალიან შორეული ამბავი არ უნდა იყოს.
მე მაგალითად იმის თქმაც კი მიჭირს გადაჭრით, თუ რა იყო შინაური სასაუბრო ენა ბახტრიონის გმირის ზეზვა გაფრინდაულისა, რომელიც ვაკისძირიდან იყო-წოვა თუშური თუ ჩაღმა თუშური” ივანე ცისკარიშვილი (ცისკაროვი) Записки о Тушетии Декабрь, 23 дня 1848 года с. Тионеты. (В газ,: «Кавказ», N 7 , 10 , 14 , Тифлис, 1849 г. “Кистины и тушины Цовского и Пирикительского обществ называют Тушетию “Бацва”, а тушин – бацва.” “Тушины составляют 4 общества: Цовское, Гомецарское, Чаглинское и Пирикительское (Дамахкрай).
Они отличаются частью языком, частью местом жительства, но во всех других отношениях совершенно сходствуют между собой. Цовские и Пирикительские тушины суть кистинского происхождения из общества Галгай. Язык их кистинский, или, что совершенно все равно, чеченский…
Язык цовских и пирикительских тушин, как и вообще чисто чеченское наречие, несовсем труден для изучения, имеет свое благозвучие и богатство в выражениях. В пример его приведу несколько стихов из тушинской песни: “Зеленое поле наших веселий поблекло и покрылось бледностью, Длинная нить приятных разговоров прервалась. Цветы нашей юности разнесены ветром Керего (высокий хребет между Пирикительским обществом кистин) И игрушки наши умчал Аргун (река в Хевсуретии) в своих быстрых потоках…” Остальные два общества тушин-Гомецарское и Чагминское, суть верные оригиналы предков нынешних грузин…
Язык их древне грузинский, но почти большая часть из них объясняется на кистинском языке.” http://barhano.livejournal.com/1718…
