პანკისელი ქისტების ზეპირსიტყვიერებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია მაგიურ ტექსტებსა და მისნური შინაარსის სიტყვიერ ფორმულებს, რომლებიც გამოიყენება სხვადასხვა საგნებზე, ადამიანებსა და ბუნების ძალებზე ზემოქმედების მოსახდენად.
ქისტური ხალხური მაგიური ტექსტებიდან ჩვენ განვიხილავთ შელოცვებსა და ბუნების ძალებისადმი აღვლენილ სავედრებლებს. ამ ტიპის ტექსტებს სხვადასხვა რწმენა-წარმოდგენები უდევს საფუძვლად და ძირითადად სინკრეტული ხასიათისაა. მისნური ფორმულების წარმოთქმითა და მაგიური რიტუალების შესრულებით, როგორც წესი, ცდილობდნენ ავადმყოფის სხეულიდან შიშის, ავი თვალისაგან მიყენებული ზიანისა და სხვადასხვა დაავადებების გამოდევნას, აგრეთვე წვიმის მოყვანას, უხვი მოსავლის მოწევას და ბოროტი ძალების დამარცხებას.
შელოცვა ფოლკლორის ერთ-ერთ არქაულ ჟანრად არის მიჩნეული, რომელშიც სიტყვას სულიერ და უსულო საგნებზე მაგიური ზემოქმედების მნიშვნელობა ენიჭება. შელოცვებში სჭვივის ადამიანის მიერ წარმოთქმული სიტყვის ყოვლისშემძლეობის რწმენა. ეს ტექსტები მისნური შინაარსისაა და მიმართულია სხვადასხვა ძალებისა და მავნე სულების წინააღმდეგ.
პანკისელი ქისტების ზეპირსიტყვიერი ფონდიდან შელოცვები და მაგიური ლექს-სიმღერები, ისევე როგორც ფოლკლორის სხვა ჟანრები, საინტერესო მასალებს გვაწვდიან ამ ხალხის სულიერი და ყოფითი კულტურის გასაცნობად.
ქისტურად შელოცვას ჰქვია „ბაჴჴარ ლოუც“, თუმცა ქისტები შელოცვებისა და ბუნების ძალებისადმი აღვლენილი სადიდებლების აღმნიშვნელად ქართული ენის გავლენით იყენებენ ტერმინს „ლოუც“, რაც ჩვეულებრივ ლოცვასაც აღნიშნავს.
ქისტების რწმენა-წარმოდგენებში ოდითგანვე მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა მაგიას, რომელიც დაკავშირებული იყო როგორც მათ საოჯახო-საყოფახცოვრებო სფეროსთან, ასევე ამ ხალხის სამეურნეო საქმიანობასთან. ქისტური შელოცვები დანიშნულების მიხედვით სხვადასხვა ხასიათისაა, მაგრამ ძირითადად ორი სახისაა: ა) სამკურნალო; ბ) სამეურნეო. ქისტურ ზეპირსიტყვიერებაში ცნობილია თვალის შელოცვა, გულის შელოცვა, თვალნაცემის შელოცვა, შელოცვა მგლის პირის შესაკრავად და სხვ.
შელოცვები იმ მხრივაც არის მნიშვნელოვანი, რომ ამ ტექსტებიდან ჩანს სხვადასხვა სარწმუნოებრივი დანაშრევების კვალი ქისტების რელიგიურ ცნობიერებაზე, მათ ზეპირსიტყვიერებაზე წარმართულ შეხედულებებთან ერთად ქრისტიანული და ისლამური რელიგიის გავლენა.
მაგალითად, ქისტურ გულის შელოცვის ტექსტში მოხსენებულია დედა მარიამი:
„დაუოათ ξეი მეთთიგიე, – „გულო, ჩადექ საგულეში,
ჴუონ ჴუმა ხირ დააც, – შენ არავინ არაფერს გიზამს,
დეელა ლეედერგ ვა, – ღმერთი გიშველის,
ნაან მარიემ ლეედერგ ჲა! – დედა მარიამი გიშველის!“
„ნაან მარიემ“ შესაძლოა მაჰმადიანური რელიგიის გავლენითაც იყოს დამკვიდრებული ქისტურ შელოცვებში, რადგან ყურანში ღვთისმშობელს, ისევე როგორც სხვა ქისტურ ხალხურ ტექსტებში, ჰქვია „მარიემი“. ქართულ შელოცვებში ღვთისმშობლის ხშირად ხსენება გვაფიქრებინებს, რომ მსგავსი ჟანრის ქისტურ ტექსტებში დედა მარიამი ქრისტიანული რწმენის გავლენით უნდა იყოს დამკვიდრებული. ქისტების რელიგიურ ცნობიერებაში ქრისტესა და ქრისტიანული წმინდანების ყოვლისშემძლეობის რწმენის შესახებ საინტერესო სურათს გვიშლის ქისტური შელოცვები. საერთოდ შელოცვებში ძალიან ხშირია ქრისტესა და ქრისტიანული წმინდანების ხსენება, რომლებიც მაშველ და მკურნალ ძალებად ითვლებიან. ზოგჯერ ქისტი შემლოცველი წმინდანის ან ქრისტეს პირით ემუქრება მავნე ძალებს:
„ქრისტევ შეჰკარ პირი მგლისა,
ნადირისა, ხელი ქურდისა“. . .
ნადირისა, ხელი ქურდისა“. . .
ქართული შელოცვები ხშირად ქრისტიანული სამების ხსენებით იწყება, ხოლო ზოგიერთი ქისტური შელოცვა, შესაბამისად, ალაჰისადმი მიმართვით. ი. გაგულაშვილის აზრით, ამგვარი დასაწყისი „მითითება იყო იმის შესახებ, რომ ეს ლოცვა ღვთიური ძალისაა, ამდენად, წმინდაა და მისი ცოდნა ღვთიური ნიჭით თუ ძალით მომადლებულ პირთა ხვედრია“ .
მგლის პირის შესაკრავი ქისტური მაგიური ტექსტი მაჰმადიანური ლოცვა-ფორმულით იწყება:
„ბისმილაჰი რაξმანი რაξიმი.
ეკენია, ბეკენია, ბეკის ხატი სანაფია,
აღადღადი, მაღადღადი, კარსა ჭიბურკელსა,
ქრისტევ, შეჰკარ პირი მგლისა“. . .
ეკენია, ბეკენია, ბეკის ხატი სანაფია,
აღადღადი, მაღადღადი, კარსა ჭიბურკელსა,
ქრისტევ, შეჰკარ პირი მგლისა“. . .
მგლის პირის შესაკრავი ტექსტი პანკისელი ქისტების ზეპირსიტყვიერ ფონდში ქართული შელოცვებიდან არის შესული, ოღონდ ამ ჟანრის ქართული ტექსტების უმრავლესობა, როგორც წესი, ქრისტიანული სამების ხსენებით იწყება, რაც სასულიერო ლიტერატურის გავლენით აიხსნება:
„სახელი სახელითა, სულითა წმინდითა.
ეკენია, ბეკენია, ბეკენს ხატი ასვენია.
შიგნით ჯაჭვი, გარეთ ხმალი –
ეშმაკისა მადევარი“
ეკენია, ბეკენია, ბეკენს ხატი ასვენია.
შიგნით ჯაჭვი, გარეთ ხმალი –
ეშმაკისა მადევარი“
თ. ქურდოვანიძის აზრით, „ქრისტიანული სამების ჩართვა ტექსტში აძლიერებს შელოცვის ძალას, აღვივებს შესალოცი პირის რწმენას“ . ქისტების რეპერტუარში ქართული ფოლკლორიდან შესულ მგლის პირის შესაკრავის დასაწყისში ქრისტიანული ლოცვითი ფორმულა ხელოვნურად არის შეცვლილი მაჰმადიანური ტექსტით. ქრისტიანულ და მაჰმადიანურ სიმბოლოთა თანხვედრა ქისტების ფოლკლორში გამოწვეულია მათი ორრწმენიანობით. ქისტები, როგორც ცნობილია, ჯერ ქრისტიანული სარწმუნოების აღმსარებლები იყვნენ, ხოლო შემდეგ მაჰმადიანური რელიგიის მიმდევრები გახდნენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ორრწმენიანობის კვალი დამახასიათებელია არა მხოლოდ ქისტური შელოცვებისათვის, არამედ მთელი მათი ზეპირსიტყვიერებისათვის. მაჰმადიანურმა რწმენამ ქისტურ შელოცვებში ქრისტიანული ელემენტები და საუკუნეების მანძილზე განმტკიცებული რწმენა-შეხედულებები ვერ ამოშალა.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შელოცვების, როგორც ზეპირსიტყვიერების ჟანრის წარმოშობა, უძველეს პერიოდს უკავშირდება და მის წარმოშობას, მეცნიერებაში გაზიარებული აზრის თანახმად, ანიმისტური მსოფლმხედველობა უდევს საფუძვლად. შელოცვებში ქრისტიანული და მაჰმადიანური სიმბოლოების გამოყენება გვიანდელი მოვლენაა და მათ წარმართული ელემენტების ადგილი დაიკავეს. ისინი შელოცვებში ძირითადად ამ ელემენტების ფუნქციური ნიშან-თვისებებითა და უნარებით გამოდიან.
ქისტურ შელოცვებში, გარდა დასაწყისი ლოცვითი ფორმულებისა, ისევე როგორც საერთოდ ამ ჟანრის ტექსტებისათვის არის დამახასიათებელი, გვხვდება დასასრული ფორმულები. დასასრული ფორმულები სხვადასხვა ხასიათისაა. ზოგიერთი ტექსტი ღვთისადმი აღვლენილი ლოცვის მსგავსად „ამინით“ მთავრდება, ზოგიც- ღვთიური ძალისა და წმინდანის ხსენებით: მაგ., „ლოცვა ჩემი, რგება ღვთისა. ამინ“. „დეელა ლეედერგ ვა, ნაან მარიემ ლეედერგ ჲა“ (ღმერთი გიშველის, დედა მარიემი გიშველის). ქისტური შელოცვების დასასრულ ფორმულებად გვხვდება ქართული ხალხური ტექსტებიდან ზეპირი გზით შესული სხვა კალკებიც. მაგ., „ას ინ ლოუც ξაი ნეენ ტაარსან ξონოლ ხილ ξუონ“ (ჩემი გაკეთებული ლოცვა დედის ძუძუსავით შეგერგოს).
არის ისეთი შელოცვებიც, რომლებიც წყევლით, გადაფურთხებითა და სულის შებერვით მთავრდება:
„ფუი ეშმაკს, ფუი ეშმაკს, ფუი ეშმაკს.
ლოცვა ჩემი, რგება ღვთისა. ამინ“ .
ლოცვა ჩემი, რგება ღვთისა. ამინ“ .
შელოცვის ძირითადი ტექსტი ამ დასაწყის და დასასრულ ფორმულებს შორის როგორც ყდაში, ისეა ჩასმული. ეს გამოთქმები შელოცვებს „პროლოგისა“ და „ეპილოგის“ მაგივრობას უწევენ. ამ ფორმულებს ტექსტის შინაარსთან უმთავრესად არაფერი აკავშირებთ. ამდენად, შესაძლებელია, ისინი შელოცვის ტექსტებს გვიანდელ პერიოდშიც დაემატა.
ჯ. ბარდაველიძის აზრით, „შელოცვა არც პროზაა პირდაპირი გაგებით და არც ლექსი, იგი სპეციფიკური ჟანრია, რომელიც განსაზღვრულია სპეციალური ფუნქციითა და შესრულების წესით [1. 333]. შელოცვებისათვის უმთავრესად დამახასიათებელია რიტმი. თუმცა აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი ქისტური შელოცვა ცხრამარცვლიანი სალექსო საზომით არის გაწყობილი. გვხვდება, მართალია, ღარიბი, მაგრამ მსგავს ბგერათა რაოდენობის მიხედვით აგებული რითმები, რომლებიც ამავე დროს აკეთილხმოვანებენ მაგიურ ფორმულებს:
„დუაგ, დუაგ, სიევ ჴიერიინ ξო? – გულო, გულო, რამ შეგაშინა?
ξუნახარჩ ეეჴიე ჴიერიინ ξო? – ტყის ნადირმა შეგაშინა?
ლეთიხარჩ თიეჴარგიე ჴიერიინ ξო? – მიწაზე გველის სრიალმა შეგაშინა?
ვუოჩ სეგ ბერგიე ჴიერიინ ξო? – ბოროტი კაცის თვალმა შეგაშინა?
ξუნახარჩ ეეჴიე ჴიერიინ ξო? – ტყის ნადირმა შეგაშინა?
ლეთიხარჩ თიეჴარგიე ჴიერიინ ξო? – მიწაზე გველის სრიალმა შეგაშინა?
ვუოჩ სეგ ბერგიე ჴიერიინ ξო? – ბოროტი კაცის თვალმა შეგაშინა?
ამ შელოცვის მეორე და მესამე სტრიქონში გვხვდება თავრითმებიც (ξუნახარჩ, ლეთიხარჩ), რომლებიც პოეტურად კიდევ უფრო ორგანიზებულს ხდის ტექსტს. ქისტურ შელოცვებში, ისევე როგორც ამ ტიპის სხვა ტექსტებში, გვხვდება კატალექტიკური და ჰიპერკატალექტიკური ტაეპები.
შელოცვის ტექსტებს განსაკუთრებულ მუსიკალობას ანიჭებს ალიტერაციები. ალიტერაციები ძირითადად ხმამაღლა წარმოსათქმელი შელოცვებისათვის არის დამახასიათებელი. ისინი ხშირად ფორმალურ მსგავსებაზე აგებულ სიტყვა-ფრაზების თამაშში, ე.წ. კალამბურ თქმებში გვხვდება. კალამბური თქმებისა და გაუგებარი სიტყვა-ფრაზების, ანუ აბრაკადაბრების გამოყენებას მგლის პირის შესაკრავ ტექსტში, ისევე როგორც სხვა შელოცვებში, მაგიური დატვირთვა უნდა ჰქონოდა:
„ეკენია, ბეკენია, ბეკის ხატი სანაფია,
აღადღადი, მაღადღადი, კარსა ჭიბურკელასა“.
აღადღადი, მაღადღადი, კარსა ჭიბურკელასა“.
ანალოგიურ პოეტურ ხერხს ვხვდებით ქისტური თვალის შელოცვის ტექსტში, რომელშიც ჩართული ქართული სიტყვები ქართული ენის არმცოდნე ქისტი შემლოცველისათვის, როგორც ჩანს, აბრაკადაბრებად არის მიჩნეული.
„თვალ მინდ იყო, ზონდ იყო, ბონდ იყო.
ონცურენცა, ონფურენცა, სიყრიყე“.
ონცურენცა, ონფურენცა, სიყრიყე“.
ქისტურ შელოცვებში ხშირად გამოყენებულია მიმართვის ფორმა. ი. გაგულაშვილის აზრით, „ისინი წარმართულ ღვთაებათა თუ რომელიმე ღვთიური ძალისადმი მიმართვის ტრანსფორმირებულ ნაშთებს წარმოადგენენ“ .
ერთ-ერთ მაგიურ ტექსტში შემლოცველი ქრისტეს ევედრება, დაიცვას გარეთ დარჩენილი საქონელი, შეკრას მგლის პირი და ქურდის ხელი:
ერთ-ერთ მაგიურ ტექსტში შემლოცველი ქრისტეს ევედრება, დაიცვას გარეთ დარჩენილი საქონელი, შეკრას მგლის პირი და ქურდის ხელი:
„ქრისტევ, შეჰკარ პირი მგლისა,
ნადირისა, ხელი ქურდისა“ .
ნადირისა, ხელი ქურდისა“ .
ზოგიერთ შელოცვაში მთქმელი შეშინებულ გულს მიმართავს, შიშის მიზეზს ეკითხება და ბოლოს ღვთიური ძალების მოხმობით მის დამშვიდებას ფსიქიკური ზემოქმედებით ცდილობს. ამ შელოცვაში ფსიქოთერაპიის საწყისები ვლინდება:
„დუაგ, დუაგ, სიევ ჴიერინ ξო?
|
გულო, გულო, რამ შეგაშინა?
|
ξუნახარჩ ეაჴიე ჴიერინ ξო?
|
ტყის ნადირმა შეგაშინა?
|
ლეთიხარჩ თიეჴარგიე ჴიერინ ξო?
|
მიწაზე გველის სრიალმა შეგაშინა?
|
ვუოჩ სეგ ბჵერგიე ჴიერიინ ξო?
|
ბოროტი კაცის თვალმა შეგაშინა?
|
დჵაუოათ ξეი მეთთიგიე,
|
გულო ჩადექ საგულეში,
|
ξუონ ჰუმა’ ხირქ დააც,
|
შენ არავინ არაფერს გიზამს,
|
დეელა ლეედერგ ვა,
|
ღმერთი გიშველის,
|
ნაან მარიემ ლეედერგ ჲა!
|
დედა მარიამი გიშველის!“
|
ამავე შელოცვაში ჩამოთვლილია ყველა ის ობიექტი, რომელთა მიზეზითაც შეიძლება გამოწვეული იყოს შიში. ჩამოთვლის ხერხი ხშირად გამოიყენება შელოცვის განდევნა-დაშინების ფორმულებით გადმოცემისას. განდევნა-დაშინებისა და წყევლის მაგიური ფორმულებით საკმაოდ მდიდარია თვალის შელოცვის ქისტური ტექსტი:
„γეერჯ კორუნალ γარჯლაილ,
|
შავ ნახირზე მეტად გაშავდეს,
|
კეი კიგ ხილლა ტიეჴჴიილ,
|
თეთრი თვალივით გახდეს და გასკდეს
|
ξუონ ხილლ ბγერგ
|
შენზე მოსული ავი თვალი.
|
ხი მჴელ დუედე დუაძლაილ ხიც,
|
მდინარე სადამდეც მიდის, წყალს გაჰყვეს,
|
ხი ბუხიეξ ხილდა,
|
წყლის ფსკერზე დარჩეს.
|
წი მიელ ჴოგიილ წარაც ბოოგილ,
|
ცეცხლი სანამ ანთია, ცეცხლში დაიწვას.
|
ჲა – γაოყარახ ბორძიილ,
|
ნაცარ-ნაღვერდალად იქცეს,
|
არა ეეგინახ ბიეთიშ,
|
გარეთ გავიდეს დამწვარი,
|
ლამ-ძორძიი ბაილბა,
|
ქარიშხალში მოიქცეს
|
ის ლამ ტეξიშქ ბაილბა,
|
ცხრა მთას იქით გადავარდეს,
|
ξუანა ხილლა სიინა, წიე-ღურჯ ბγერგ
|
შენზედ მოსული ლურჯი, წითელი-
ჭროღა თვალი |
ვუა ქუულ ბაილბა“ [7].
|
და ავბედად მოსული.
|
შელოცვებში წყევლის მაგიურ ფორმულებს განსაკუთრებული ფუნქცია აკისრია. ზოგიერთ ტექსტში თავისი სიტყვის ზემოქმედების ძალაში დაჯერებული ქისტი შემლოცველი მბრძანებლური ტონითა და წყევლით მიმართავს დაავადების ძალას, ხოლო ზოგან ღვთაებრივ და წმინდა ძალებს იშველიებს დაავადების განსადევნად:
„სიგილარ მალეიქიშ ლოხიე დოსან,
|
ციდან დაბლა ჩამოსულან ანგელოზები,
|
ლეთთარა შეიხიშ,
|
მთელი ქვეყნიერების შეიხები,
|
ვეეშქა-ბეხქანა ოუანა ხილლა ბγერგ
|
შენზე მოსული თვალის გასადევნად
შეყრილიყნენ. |
შელოცვები უმეტესად მაგიური რიტუალების თანხლებით სრულდება. მაგალითად, თვალის შელოცვის დროს შემლოცველი დგამს პატარა ჯამით წყალს, რომელშიც ჩასხმულია „უმძრახად“ აღებული წყალი. ასეთი წყლის აღებამდე დილით ხმა არავის უნდა გასცენ. შემლოცველი წყლიან ჯამში ყრის შავ ნახშირს, ხელში იღებს შავტარიან დანას და იწყებს შელოცვას. შავტარიან დანას ავადმყოფს თავზე სამჯერ შემოატარებს, ხოლო წყალს სახეზე ასხურებს.
ქისტი შემლოცველი მაგიური ქმედებების თანხლებით წარმოთქვამს შელოცვას მგლის პირის შესაკრავად: როცა ღამით საქონელი გარეთ დარჩებათ, ხანჯალს შეკრავენ, რომ არ გაიხსნას, ხანჯალს კი ქარქაშში უკუღმა დებენ. თუ სამი ძროხა დარჩათ გარეთ, დავუშვათ, წაბლა, ნიშა და პარასკევა, სამივეს სახელზე შეულოცავენ მგლის პირის შესაკრავად; შელოცვილ დუქარდს ან ხანჯალს სახლის გარეთ, ეზოში ჩამოკიდებენ, რადგან იქ, მთვარის შუქზე, მათი რწმენით, მას უფრო მეტი ძალა გააჩნია. მთქმელის ცნობით, ეს შელოცვა ძალიან ძველია, წინაპრებისაგან გადმოცემული.
პანკისელი ქისტების ზეპირსიტყვიერებაში შელოცვების გარდა ყურადღებას იქცევს ბუნების სხვადასხვა ძალებისადმი აღვლენილი სალოცავ-სავედრებლები და მაგიური ტექსტები, რომლებიც გალობითა და რიტმული მოძრაობით კოლექტიურად სრულდება. ეს ტექსტები სინკრეტული ხასიათისაა. მასში აღვლენილია ხვეწნა-ვედრება სასურველი ამინდის, კერძოდ წვიმის მოსაყვანად ცა-ღრუბლის გამგებელ სელასა და ღმერთ – დელასადმი. როგორც ცნობილია, პანკისელი ქისტების სამეურნეო საქმიანობაში მნიშვნელოვანი ადგილი მიწათმოქმედებას უკავია. მიწათმოქმედების წარმართვა კი ბევრად იყო დამოკიდებული ამინდზე. პანკისელი ქისტების საწესო ტექსტებში ჩანს ამინდის ღვთაებისადმი რწმენის გადმონაშთი. რიტუალი წინათ სოფლის ეკლესიაში იწყებოდა, ხოლო ახლა მეჩეთში იკრიბებიან. დედაკაცები ღმერთს შესთხოვენ წაყლობას, რათა სიბრალულით მოეხედა ცოდვილთათვის, დაეცვა თავის მიერ შექმნილი ადამიანები, ფრინველები, საქონელი და დაეწვიმებინა ხმელეთისათვის.
ძლიერი გვალვებით შეწუხებული სოფლელები შეგროვილი ფულით ყიდულობენ ღვთისადმი შეწირულ ცხვარსა და საქონელს. დედაკაცები მას დანიშნულ დღეს ალაზნის მარჯვენა ნაპირზე, სოფლის სიახლოვეს, საგანგებოდ შერჩეულ ადგილას ღვთის სახელზე აკვლევინებენ. ეს არის კოლექტიური საღვთო, რომელსაც ქისტურად ჰქვია „სააყ „. დაკლული საქონლის ხორცს მთლიანად ღარიბებს, ავადმყოფებს, ქვრივ-ობლებსა და მარტოხელა ადამიანებს უნაწილებენ. შემდეგ გუთანი გაჰყავთ ალაზანში, რომელზედაც სვამენ მართალსა და უდანაშაულო ქალს. ქალები ერთმანეთს ყრიან წყალში და ასველებენ, თან ცა-ღრუბლების გამგებელ სჴელასა და ღმერთ დელას წვიმის მოსვლას შესთხოვენ:
„დოღა ღუაღიჲთალ, ვა სჲელა,
|
წვიმა დააწვიმე შენ, სჲელა,
|
ჴააშ ξჲეიჲთალ, ვა დელა,
|
ყანები ააბიბინე შენ, დელა,
|
სეენ სუნგულ ქა ბაჴჴიჲთალ, ვა სჲელა,სავსე თავთავები გააკეთებინე შენ, სჴელა,
ბერძან ცერგალ ξოγ უალიჲთალ, ვა დელა „ . მგლის კბილის მარცვალი
გააკეთებინე შენ, დელა.
როგორც ვხედავთ, ამ სიტუაციაში, რომელსაც წმინდა მაგიური დანიშნულება ჰქონდა, აშკარად ჩანს დრამის ჩანასახი. გ. ჭელიძის აზრით, ამგვარი მაგიური რიტუალების შესრულება ხელს უწყობდა განსახოვნებულ მოქმედებათა წარმოშობას, მონაწილეებს უმუშავებდა გარდასახვის, როლის შესრულების, სიტყვის, სიმღერის საჯაროდ წარმოთქმის უნარ-ჩვევებს, მაყურებელზე ზემოქმედების იმპულსებს, ერთი სიტყვით, სათავეს უდებდა დრამატულ ხელოვნებას.
„წყლის მოხვნა“, როგორც გ. ჭელიძე ფიქრობს, მოტივირებულია „სიმპატიური მაგიის კანონით, მიწის გამანაყოფიერებელი წვიმის გამოწვევის მიზნით. ქალებისადმი წყლის შესხმა-დასველება უნდა ყოფილიყო სქესობრივი განაყოფიერების იმიტაცია, ხოლო ქალის წყალში ჩაგდება – „დაღრჩობა“ – ტაროსის ღვთაებისადმი ადამიანის მსხვერპლშეწირვის მაგიური ინსცენიერებაა.
გარდა აღნიშნულისა, ამინდის ღვთაების მოსამადლიერებლად წვიმის გამოწვევის მიზნით ქისტები ასრულებენ სხვადასხვა წარმართულ მისტერიებს. ისინი სოფლის ძველი სასაფლაოდან დიდი ხვეწნა-ვედრებით იღებენ წყალში დამხრჩვალ ან მართალ და წმინდა კაცის საფლავიდან მიწას. როგორც მიცვალებულის სულს, ასევე ღმერთის შესთხოვენ პატიებას გარდაცვლილის საფლავიდან მიწის აღების გამო. მაგალითად, დიდი გვალვის დროს ჯოყოლოში მცხოვრები ქისტები მიწას იღებენ ალაზანში დამღვრჩალ სოფლის გარდაცვლილი მღვდლის პავლე ბორჩაშვილის საფლავიდან და შესთხოვენ:
„პავლე, დეელ შიედვეξ,
|
„პავლე, ღმერთისაგან,
|
თხოშთ ყიხიეთამ ბიეხ,
|
ჩვენი შეწყალების გამო,
|
ξა ქოშუდერ ლაათ იეც,
|
შენი საფლავიდან მიწის ასაღებად
მოვედ, ბეხქენ თხო, ბიეჴქ |
მაბილალაξ,
|
გვაპატიე, ბრალს ნუ დაგვდებ,
|
ξო ლეედაჩ, დეელე ლეედაჩ,
|
შენ რომ დაგვეხმარო, ღმერთი
რომ დაგვეხმაროს, |
ფეიხამარიშ ლეედაჩ, უსთააზიშ
|
წინასწარმეტყველები რომ
|
ლეედაჩ,
|
დაგვეხმარნენ, მოძღვრები რომ
დაგვეხმარნენ, |
ცა ყიხიეთამ, ცა ხირბარ თიეγ;
|
ერთი შეეწყალება ხომ იქნება-თქო;
|
ჲე ლათთა, ოხ ჲუხდაჲარ და,
|
ამ მიწას ჩვენ უკან დავაბრუნებთ,
|
დოღ დიეხ ბოხგათხ,
|
წვიმის სათხოვნელად მიგვაქვს,
|
დეელიერა შუ სინუაშქარ γა“
|
ღვთისგან და თქვენი სულებისგან“.
|
წყალში დამხრჩვალი ადამიანის საფლავიდან იმიტომ მიაქვთ მიწა, რომ ეს მიცვალებული ერთგვარად წყლისადმი მსხვერპლადშეწირულს უნდა განსახიერებდეს და, ქისტების რწმენით, წვიმის მოსაყვანად მისი საფლავიდან აღებულ მიწასაც უფრო მეტი ძალა ექნებოდა. ეს რწმენა ჯერ კიდევ იმ დროიდან უნდა იღებდეს სათავეს, როცა ამინდის ღმერთს ქურუმები გულის მოსაგებად ადამიანებს მსხვერპლად სწირავდნენ.
წვიმის სავედრებელ მისტერიას ქალები ასრულებენ. მათ ჰყავთ წინამძღოლი, რომელსაც ქისტები „თამდას“ ანუ „თავქალს“ ეძახიან. გარდა აღნიშნულისა, „თამდა“ ხელმძღვანელობს მიცვალებულთა გაპატიოსნებას, მისთვის ტანსაცმლის შეკერვას და სხვა საწესო რიტუალებს. ჩვენი პანკისში ყოფნის პერიოდში ჯოყოლოელი მორწმუნე ქალების „თამდა“ იყო 1932 წელს დაბადებული ძარგო ბათაკას ასული ბაღაკაშვილი. ეს რიტუალებიც მან ჩაგვაწერინა.
რიტუალის მონაწილე ქისტი ქალები საფლავიდან აღებულ მიწას ცისფერ ნაჭერში საგულდაგულოდ ახვევენ და კრავენ, რომ არ დაიფანტოს. მავთულზე გამობმულ ცისფერ ნაჭერში გახვეულ მიწას უშვებენ ალაზანში, მეორე ბოლოს კი დიდ ქვაზე ამაგრებენ, რომ მდინარემ არ წაიღოს. მას შემდეგ, რაც მიწა ალაზანში დასველდება, ქისტების რწმენით, ციდან წვიმა წამოვა. ნაჭრის ფერი სიმბოლურად ცაზე მიანიშნებს და ცა-ღრუბლების პატივსაცემად უნდა იყოს გაკეთებული. წვიმის მოსვლის შემდეგ, ქისტები ალაზნიდან ცისფერ ნაჭერში გახვეულ მიწას იღებენ და ისევ მიცვალებულის საფლავზე ყრიან, თან ლოცვითა და გალობით მადლობას უხდიან მიცვალებულის სულს წვიმის მოყვანისათვის.
ანალოგიურ რიტუალს ქისტი მამაკაცებიც ასრულებენ, მაგრამ ისინი ძველისძველი საფლავიდან იღებენ არა მიწას, არამედ უშუალოდ მიცვალებულის ძვლებს. მავთულზე გამობმულ ძვლებს ისინი ალაზანში ჰკიდებენ და ღმერთს წვიმის მოსვლას შესთხოვენ. წვიმის შემდეგ ძვლები ისევ უკან მიაქვთ და საფლავში მარხავენ.
ქისტები წვიმის მოსაყვანად კიდევ ერთ მაგიურ ხერხს მიმართავენ. მიწაზე აგროვებენ ჭიანჭველებს, შემდეგ თითოეულ მათგანს ქალის თმებით გამოკვანძავენ და ხეზე დაკიდებენ. თან ღმერთსა და ფეიხომარებს წვიმის მოსვლას ევედრებიან. ქისტების რწმენით, ილიაზ ფეიხომარი, იგივე ილია წინასწარმეტყველი, ითვლება წყლის და წვიმის მფარველ ფეიხომარად. ელია-წვიმის მომყვანის რწმენა ქართული ხალხური ცნობიერებიდან იღებს სათავეს და ამ გზით უნდა იყოს შესული ქისტურ მისტერიებში. როგორც ცნობილია, საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში წვიმის მოსაყვანად დღემდე იმართება „ლაზარობისა“ და ელიაობის“ სახელით ცნობილი რიტუალები. ქართული ხალხური ტექსტების მიხედვითაც, ამინდის მფარველ წმინდანად ილია წინასწარმეტყველი ითვლება. გარდა ამისა, შესაძლებელია, ვაინახებში ჭექა-ქუხილის ღვთაების აღმნიშვნელი ტერმინი „სიელა“ ქართული ელიას გავლენითაც იყოს დამკვიდრებული.
პანკისელი ქისტების ფოლკლორი მდიდარია შელოცვებითა და სხვა მაგიური ზეპირი ძეგლებით. ეს ტექსტები, რომლებიც საიდუმლო ცოდნის სფეროს განეკუთვნება, ძნელი მოსაპოვებელია. მთქმელები შიშობენ, რომ მათ მიერ წარმოთქმული ტექსტი დაკარგავს სიტყვის მაგიურ ძალას და ამიტომაც შელოცვებს ისინი ხშირად ჩურჩულითა და ბუტბუტით ასრულებენ. ქისტური შელოცვები და სხვა მაგიური ზეპირსიტყვიერი ტექსტები დიდი მხატვრული ღირებულებისა და მაღალი ესთეტიკური ფუნქციის მატარებელია. ამ ძეგლებიდან ჩვენ ვეცნობით ქისტურ ხალხურ რელიგიურ წარმოდგენებში სხვადასხვა დანიშნულებისა და სხვადასხვა ეპოქის სარწმუნოებრივ დანაშრევებს, ვარკვევთ ქართულ მითოსურ ცნობიერებასთან მის კავშირსა და ურთიერთგავლენას.